انسان بدون هوا، آب و غذا نمی‌تواند زنده بماند، اما ماجرای حیاتی دیگری وجود دارد که نمی‌توان آن را نادیده گرفت و آن خواب است که از نظر اهمیت در جایگاه سوم قرار دارد 

ما بدون وجود هوا پس از پنج دقیقه می‌میریم. نبود آب را به دلیل خشکی بدن، بیش از چهار یا پنج روز نمی‌توانیم تحمل کنیم، اما بدون غذا تا 60 روز دوام می‌آوریم. پس از این مدت، اندام‌های بدنمان به دلیل کمبود شدید مواد مغذی از کار می‌افتند،‌ اما فقط 10 تا 14 روز بیدار ماندن، مرگ را رقم می‌زند. اما خواب چرا تا این اندازه حیاتی و ضروری است؟ وقتی خواب هستیم، چه اتفاقی در بدن‌مان رخ می‌دهد؟

6 فایده مهم خواب

خواب کم، موجب خستگی می‌شود و خستگی از بهره‌وری و شادی می‌کاهد، اما این همه ماجرا نیست. در این بخش، شش فایده خواب مطرح شده که نشان می‌دهد همه ما انسان‌ها به خواب کافی نیاز داریم.

1. 6 ساعت خواب مساوی چاقی و 7/5 ساعت خواب مساوی لاغری!

زمان خواب شبانه در چگونه سوزاندن چربی‌های بدن و تنظیم بازسازی ماهیچه‌ها بسیار مهم است. بدن ـ صرف‌نظر از این که فرد پنج یا هشت ساعت خوابیده باشد ـ همیشه هر ساعت مقدار معینی از وزن خود را از دست می‌دهد، اما مشکل نوع وزنی است که از دست می‌دهد. چربی‌سوزی در افرادی که هر شب کمتر از هفت ساعت و نیم می‌خوابند تا 55 درصد کاهش می‌یابد و چنانچه بدن چربی نداشته باشد، ماهیچه از دست می‌دهد. وقتی به اندازه کافی نخوابید، تجزیه بافت‌های ماهیچه‌ها تا 60 درصد افزایش می‌یابد. این خبر بدی است برای کسانی که برای داشتن تناسب اندام ورزش کرده و غذاهای سالم مصرف می‌کنند، زیرا فقط یک شب به اندازه کافی نخوابیدن، برنامه تناسب اندام یک هفته را به باد می‌دهد.

2. خواب شبانه و یادگیری

زمان به خواب رفتن و دیدن اولین رویا، زمان حیاتی برای تقویت حافظه و توانایی یادگیری است. این موضوع هر شب تکرار می‌شود. در اصل مغز به این ترتیب خود را بازسازی می‌کند. در زمان مرحله طولانی خواب عمیق، مغز تمام اطلاعات و خاطراتی را که در طول روز کسب کرده، پاکسازی می‌کند. برای انجام این کار، برخی نواحی خاص مغز از شبکه شناختی ضمیر هوشیار ما جدا می‌شود. سلول‌های مغزی بدون این بازسازی، قدرت خود را از دست می‌دهد؛ مثلا هیپوکامپ شبیه حافظه موقت مغز است. یعنی خاطرات از بین نمی‌روند و مغز کل شب را کار می‌کند تا ما کدام یک از خاطرات را حفظ کنیم و کدام یک را به دست فراموشی بسپاریم. اگر به اندازه کافی نخوابیم، ارزیابی این حافظه درست کار نمی‌کند و عواقبی دارد. اگر شما هشت ساعت روز را کامل درس بخوانید تا خود را برای یک امتحان آماده کنید، اما شب را فقط پنج ساعت بخوابید، خطر به هدر دادن تمام ساعات مطالعه روزتان را خواهید داشت، زیرا میزان به یادآوردن مباحث یادگرفته شده به خواب کافی‌مان بستگی دارد.

3. خواب و زیبایی

خواب اثری مستقیم روی چگونه جذاب به نظر رسیدن ما دارد و معمولا اثر خود را روی پوست‌مان نشان می‌دهد. صورت فردی که به خوبی استراحت کرده، سالم‌تر و بنابراین جذاب‌تر به نظر می‌رسد. حتی این جذابیت، قابل ارزیابی است. در مطالعه روی چند داوطلب مشخص شد، پوست افرادی که خواب کافی نداشتند، خاصیت انعطاف‌پذیری و روشنایی خود را از دست داده و چروک‌تر به نظر می‌رسید.

4. خواب و معکوس کردن فرآیند پیری

بدن، شب‌ها پس از یک روز نبرد با پیر شدن خود را احیا می‌کند. زمانی‌که ما خواب هستیم، سوخت ‌و ساز بدن‌مان تغییر می‌کند. این لحظه‌ای است که فرآیند خوددرمانی شروع می‌شود و در هر ثانیه، حدود 50 میلیون سلول صدمه دیده با سلول‌های تازه و نو جایگزین می‌شود، اما فقط افرادی که خواب شبانه کافی دارند، می‌توانند این سرچشمه جوانی بدن را فعال کنند. وقتی به خواب می‌رویم، بین ساعات 8 شب تا 3 صبح، جریان خون در پوست هشت برابر می‌شود و آب کمتری از دست می‌دهد. همچنین تقسیم سلولی پوست‌مان هفت برابر سریع‌تر از روز رخ می‌دهد. به این ترتیب پس از 28 روز، پوست کاملا احیا می‌شود.

5. نخوابیدن کافی و بیماری

بنا به گفته محققان، بدن ما برای بیمار نشدن به خواب کافی نیاز دارد. سیستم ایمنی بدن‌مان، عمدتا شب‌ها فعال است و در ضمن علاقه‌ای به انتظار کشیدن ندارد.
به همین علت برای این که مطمئن شود به اندازه کافی می‌خوابیم، ماده‌ای شیمیایی به نام سمیوکمیکال منتشر می‌کند تا باعث احساس خستگی در ما شود و چنانچه به آن اهمیت ندهیم، بیماری‌های مختلفی به سراغمان می‌آید. در ضمن وقتی خواب هستیم، هورمون رشد ترشح می‌شود و جراحت‌ها بهبود می‌یابد. خواب نقش اساسی در دیگر جنبه‌های سلامت‌مان دارد. برای مثال، در بیماران سرطانی، فقط یک هفته خوب نخوابیدن می‌تواند رشد سلول‌های سرطانی را دو برابر کند.

6. مغز و پاکسازی

وقتی ما خواب هستیم، مغز به سم‌زدایی می‌پردازد. شب‌ها جریان مایع مغزی ـ نخاعی اطراف بافت مغز با سیستم گلیمفاوی (Glymphatic، پاکسازی مغز)، افزایش می‌یابد. به این ترتیب، مغز سموم بین سلول‌های خود را هر روز پاکسازی کرده و آلوده‌کننده‌های خطرناک را که معمولا منجر به بیماری‌های آلزایمر و پارکینسون می‌شود، از میان برمی‌دارد. از طرفی جریان مایع مغزی ـ نخاعی به مقدار بسیار زیاد، حجم مغز را افزایش می‌دهد، اما به دلیل محدود بودن فضای درون جمجمه، 60 درصد از عصب‌های درون مغزمان شب‌ها منقبض می‌شود و سر ما از هم متلاشی نمی‌شود. بنا بر نظر محققان، یکی از دلایلی که انسان‌ها مانند بیشتر موجودات باید بخوابند، همین فرآیند منقبض شدن درون جمجمه است.

دقایق جادویی خواب

خواب از پنج مرحله تشکیل شده است: ابتدا با دو مرحله خواب سبک که هنوز با افکارمان سرگرم هستیم، شروع می‌شود. سپس وارد دو مرحله خواب سنگین می‌شویم و پس از آن مرحله خواب ریم (REM) شروع می‌شود و در این زمان است که رویا می‌بینیم. تمام این مراحل تقریبا 90 دقیقه طول می‌کشد. دانشمندان به این مراحل، فواصل خواب می‌گویند. بزرگسالان به طور متوسط به 7/5 ساعت خواب در شبانه‌روز نیاز دارند. بنا به گفته محققان، عامل مهم در بازسازی بدن فرد یا حتی بقای او، مرحله خواب عمیق است. در این زمان بدن شروع به انجام فرآیند بازسازی هر چیزی می‌کند که در طول روز مصرف شده یا از بین رفته است. بدن در این حالت، بیشتر عملکردهای خود را تعطیل می‌کند. هنگام خواب عمیق، ضربان قلب کاهش و فشار خون پایین می‌آید، تنفس کوتاه و آهسته‌تر می‌شود و ماهیچه‌ها در حالت آرامش قرار می‌گیرند. هورمون رشد سوماتوتروپین شروع به ترشح می‌کند. علاوه بر آن، گیرنده‌های کلیوی مملو از آنزیم رنین شده تا عملکردشان افزایش یابد. به این ترتیب خون هرچه سریع‌تر از آلاینده‌ها، پاکسازی می‌شود، اما این مواد مضر از کجا ناشی می‌شود؟ تمام این مواد مضر و صدمات ناشی از آنها به سلول‌های بدن در طول روز رخ می‌دهند و هنگام شب، موقع خواب، سلول‌ها بازسازی شده و سلول‌های از بین رفته، از طریق سیستم لنفاوی یا خون دور ریخته می‌شود. همچنین درمان جراحت‌ها و احیای سیستم ایمنی بدن بیشتر مواقع هنگام مراحل خواب عمیق رخ می‌دهد. به‌همین علت به این مراحل از خواب که بارها رخ می‌دهد، با نام دقایق جادویی خواب اشاره می‌شود.

صدمات خواب بیش از حد

اگر بدن به اندازه کافی در مرحله خواب عمیق قرار نگیرد، عواقب آن کاملا مشخص است، اما اگر زیاد بخوابیم چه می‌شود؟ آیا سالم‌تر، متناسب‌تر و سرحال‌تر خواهیم بود؟ پاسخ مشخص است: خیر! در تحقیقی مشخص شده است، افرادی که به طور منظم هشت ساعت، به جای هفت‌و‌نیم ساعت، می‌خوابند، در شش سال آینده، 13 درصد بیشتر در خطر مرگ ناشی از یک بیماری (مثل، سرطان، حمله قلبی و...) هستند. این درصد با افزایش مدت زمان خواب به 9 ساعت، به 23 درصد می‌رسد و در حالت 10 ساعت، 34 درصد می‌شود. چرا؟ محققان می‌گویند اگر کسی بتواند به طور دقیق علت آن را شرح دهد، برنده جایزه نوبل پزشکی خواهد شد!

محققان معتقدند، هر کس باید الگوی خواب مناسب خود را پیدا کند، زیرا برخی افراد به کمتر از هفت‌و‌نیم ساعت و برخی به بیشتر از این زمان خواب نیاز دارند. روش پیدا کردن الگوی خواب خود، این گونه است که:
اگر وقتی از خواب بیدار می‌شوید سرحال و آرام باشید، یعنی به اندازه کافی خوابیده‌اید و به این ترتیب متوجه می‌شوید به چند ساعت خواب نیاز دارید.
از طرفی بیدار شدن ناگهانی با استفاده از ساعت شماطه‌دار باعث می‌شود، بیشتر احساس خستگی کنید، نسبت به زمانی که به طور طبیعی در پایان مراحل خواب بیدار می‌شوید.
به طور کلی اگر تنظیم خوابتان درست باشد، خواب بهترین دارو برای بدن است و عوارض جانبی ندارد.